Urlop macierzyński i rodzicielski bez tajemnic (aktualizacja 2024)

W związku z narodzinami dziecka przysługują Ci prawa i świadczenia, o których warto wiedzieć. Dlatego przygotowaliśmy dla Ciebie obszerny przewodnik po urlopie macierzyńskim, rodzicielskim i wychowawczym. Nie zapomnieliśmy też o Twoim partnerze i informacjach dotyczących urlopu ojcowskiego oraz urlopu rodzicielskiego, którym możecie się podzielić. Dla Twojej wygody wzięliśmy pod uwagę różne formy zatrudnienia i inne sytuacje życiowe, abyś mogła znaleźć wszystko szybko, sprawnie i w jednym miejscu. 

Jeżeli pracujesz na etacie:

Jak wygląda urlop macierzyński na etacie?

Podstawowy wymiar urlopu macierzyńskiego to 20 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka. Przy porodzie mnogim wymiar ten zwiększa się i wynosi od 31 tygodni, jeżeli urodziłaś bliźnięta, do 37 tygodni w przypadku pięcioraczków i większej ilości dzieci.

Kiedy możesz przejść na urlop macierzyński? Jest to możliwe jeszcze przed porodem, a konkretnie w okresie do 6 tygodni przed terminem rozwiązania. Czas urlopu macierzyńskiego wykorzystany przed porodem skraca przysługujący Ci wymiar urlopu po porodzie. Nie ma to związku ze zwolnieniem lekarskim, które może wystawić Ci prowadzący ciążę lekarz ginekolog lub też lekarz pierwszego kontaktu (jeżeli zachorujesz np. na grypę). Jeśli nie skorzystasz z wcześniejszego porodu, Twój urlop macierzyński zaczyna się w dzień porodu.

Pamiętaj, że Twój partner może wziąć część urlopu macierzyńskiego za Ciebie, o ile także jest zatrudniony na umowę o pracę lub objęty ubezpieczeniem chorobowym. Jak to wygląda od strony prawnej? Pierwsze 14 tygodni podstawowego urlopu macierzyńskiego jest to tak zwany urlop obowiązkowy i może go wykorzystać jedynie matka. Twój partner może zamiast Ciebie wykorzystać kolejne 6 tygodni urlopu macierzyńskiego, a także okres urlopu dodatkowego. Z dodatkowego urlopu może korzystać w danym czasie tylko jedno z Was.

Jeśli chcesz zrezygnować ze wspomnianej wyżej części urlopu macierzyńskiego na rzecz ojca dziecka, musisz złożyć wniosek w formie pisemnej lub elektronicznej najpóźniej 7 dni przed powrotem do pracy.

W okresie urlopu macierzyńskiego otrzymujesz zasiłek macierzyński w wysokości 100% Twojego wynagrodzenia, pod warunkiem, że nie wnioskowałaś o urlop rodzicielski w terminie do 21 dni od porodu (czytaj poniżej).

Co z urlopem macierzyńskim w przypadku adoptowania dziecka?

W przypadku dzieci adoptowanych podstawowy urlop macierzyński w wymiarze 20 tygodni na jedno dziecko, 31 tygodni przy jednoczesnym przyjęciu dwojga dzieci i 33 tygodni przy przyjęciu trojga dzieci możesz wykorzystać nie później niż w ciągu 12 miesięcy od daty uprawomocnienia się postanowienia orzekającego przysposobienie (adopcję) dziecka oraz nie dłużej niż do chwili ukończenia przez dziecko siódmego roku życia. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy dziecko ma odroczony obowiązek szkolny – wówczas urlop możesz wykorzystać do ukończenia przez nie dziesiątego roku życia, ale trwa on maksymalnie 9 tygodni.

Jak wygląda urlop ojcowski na etacie?

Jeżeli Twój partner również jest zatrudniony na podstawie umowy o pracę, powołanie lub wybór, może Cię odciążyć w opiece nad dzieckiem, ponieważ ma prawo do dwóch tygodni urlopu ojcowskiego. W tym przypadku dwa tygodnie to okres 14 dni liczony łącznie z sobotą, niedzielą oraz dniami ustawowo wolnymi od pracy (co oznacza, że nie jest to równoznaczne z 14 dniami roboczymi). Urlop można wykorzystać od raz w całości lub w dwóch tygodniowych częściach.

Urlop ojcowski można wykorzystać do momentu ukończenia przez Wasze maleństwo 12 miesiąca życia. Jeśli dziecko było adoptowane, również obowiązuje termin 12 miesięcy od momentu uprawomocnienia decyzji, ale maksymalnie do ukończenia przez podopiecznego 14 lat.

Uwaga: Urlopu ojcowskiego partner nie może przekazać Tobie, a więc niewykorzystany urlop ojcowski przepada.

Jesteś ciekawa, co z aspektem finansowym takiego rozwiązania? Za ten okres w miejsce pensji Twój partner dostanie zasiłek macierzyński w wysokości 100% wynagrodzenia.

Jakich formalności należy dopełnić? Przypomnij partnerowi, że jeżeli zamierza skorzystać z urlopu ojcowskiego, musi złożyć wniosek najpóźniej 7 dni przed jego rozpoczęciem. Wniosek nie ma prawa zostać rozpatrzony negatywnie – pracodawca nie może odmówić mężczyźnie urlopu ojcowskiego.

Na czym polega i ile trwa urlop rodzicielski?

Dzięki nowelizacji Kodeksu pracy od 2023 r. urlop rodzicielski trwa 41 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka oraz 43 tygodnie przy urodzeniu dwojga lub więcej dzieci przy jednym porodzie. Co ważne, pula ta dotyczy łącznie Ciebie i Partnera, przy czym każde z Was musi z niej wykorzystać minimum 9 tygodni, których nie może przekazać drugiemu rodzicowi. Ze swoich części urlopu możecie korzystać jednocześnie!

Jeśli dziecko cierpi na ciężki i nieodwracalne upośledzenie lub nieuleczalną chorobę zagrażającą życiu urlop rodzicielski wynosi odpowiednio 65 i 67 tygodni przy pojedynczym i mnogim porodzie.

Jak można realizować urlop rodzicielski?

• W jednym ciągu, po zakończeniu urlopu macierzyńskiego, ale najpóźniej do ukończenia przez dziecko 6. roku życia;
• W maksymalnie 5 częściach, które mogą być rozłożone w czasie, ale nie dalej niż do końca roku kalendarzowego, w którym maluch skończył 6 lat.

Uwaga: Z urlopu rodzicielskiego możesz w każdej chwili zrezygnować i powrócić do pracy, o ile uzgodnisz to z pracodawcą.

Nie zapomnijcie o dopełnieniu formalności. Wniosek o urlop rodzicielski należy złożyć w terminie nie krótszym niż 21 dni przed planowanym rozpoczęciem urlopu. Można go złożyć zarówno pisemnie, jak i w formie elektronicznej!

Na jaki zasiłek możesz liczyć na urlopie rodzicielskim?

1. Jeżeli nie później niż 21 dni po porodzie zadeklarujesz, że bezpośrednio po urlopie macierzyńskim chcesz skorzystać z urlopu rodzicielskiego, wtedy przez łączny czas trwania urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego będziesz otrzymywać zasiłek w wysokości 81,5% podstawy wymiaru zasiłku.
2. Jeśli nie złożysz wniosku we wspomnianym wyżej terminie w okresie urlopu macierzyńskiego będziesz pobierać zasiłek w wysokości 100% podstawy wymiaru zasiłku, a w dalszych tygodniach 70%. Partner w okresie korzystania ze swoich 9 tygodni pobiera zasiłek w wysokości 70% wynagrodzenia, niezależnie od okoliczności.

Co w sytuacji przerwania urlopu rodzicielskiego?

W przypadku, że wnioskowałaś o urlop rodzicielski następujący bezpośrednio po urlopie macierzyńskim w terminie do 21 dni po porodzie, możesz zrezygnować z urlopu tylko na rzecz ojca dziecka. Jeśli ojciec nie zgodzi się na wykorzystanie urlopu, przepadnie on bezpowrotnie.

W sytuacji wnioskowania o urlop rodzicielski do 21 dni przed jego rozpoczęciem, możesz w każdej chwili zrezygnować z urlopu i wrócić do pracy za zgodą pracodawcy.

Jak to wygląda finansowo? Rodzicom pobierającym 81,5% zasiłku, którzy zrezygnują z urlopu rodzicielskiego całkowicie lub w wymiarze 26 tygodni, zostanie wypłacone jednorazowe wyrównanie zasiłku do wysokości 100% wynagrodzenia. Wyrównanie nie przysługuje rodzicom pobierającym wcześniej zasiłek w wysokości 100 lub 70%.

Chcesz łączyć urlop rodzicielski z pracą?

Korzystanie z urlopu rodzicielskiego nie oznacza, że nie możesz prowadzić działalności zarobkowej. Przepisy przewidują, że możesz podjąć pracę u swojego pracodawcy, ale w maksymalnym wymiarze 50% normalnego czasu pracy. Wówczas urlop rodzicielski liczy się nie jako całe dni, ale jedynie godziny, które bierzesz wolne. Przy jednym dziecku i pracy na pół etatu urlop rodzicielski może się więc wydłużyć do 82 tygodni (86 tygodni w przypadku bliźniąt).

Wniosek o łączenie pracy składa się pisemnie lub elektronicznie u pracodawcy najpóźniej 21 dni przed powrotem na częściowy etat. Pracodawca nie może Ci odmówić, chyba że organizacja lub charakter Twojej pracy uniemożliwiają pracę w niepełnym wymiarze.

Na czym polega urlop wychowawczy?

Matka lub ojciec zatrudnieni na umowę o pracę mają również prawo do ubiegania się o urlop wychowawczy. Co warto o nim wiedzieć?

• Aby z niego skorzystać dany rodzic musi być zatrudniony od co najmniej 6 miesięcy.
• Maksymalny wymiar urlopu wychowawczego wynosi 36 miesięcy.
• W przypadku dzieci niepełnosprawnych można wnioskować o dodatkowe 36 miesięcy urlopu wychowawczego, ale tylko do momentu ukończenia przez dziecko 18 lat.
• Żaden z rodziców nie może wykorzystać całych 36 miesięcy samodzielnie – drugi musi „wziąć” minimum 1 miesiąc. Wyjątkiem od tej zasady jest śmierć lub odebranie władzy rodzicielskiej drugiemu rodzicowi.
• Rodzice mogą korzystać ze swoich części urlopu wychowawczego jednocześnie.
• Urlop wychowawczy można rozdzielić na maksymalnie 5 części.

Niestety, urlop wychowawczy nie jest przesadnie atrakcyjny pod względem finansowym. Dodatek z tytułu opieki nad dzieckiem w jego trakcie, niezależnie od ilości dzieci, które masz w domu, wynosi zawsze 400 zł miesięcznie. W czasie trwania urlopu wychowawczego masz jednak prawo do podjęcia działalności zarobkowej (również u dotychczasowego pracodawcy) pod warunkiem, że nie uniemożliwia Ci ona sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Co więcej, możesz również wnioskować u pracodawcy o skrócenie czasu pracy do najwyżej połowy pełnego wymiaru – wówczas możesz np. przez 4 godziny dziennie pracować, a przez 4 korzystać z urlopu wychowawczego.

Warto wiedzieć, że okres urlopu wychowawczego wlicza się do stażu pracy obliczanego np. dla potrzeb emerytalnych.

Urlop macierzyński na własnej działalności gospodarczej

Prowadzenie swojej firmy lub działalności gospodarczej daje Ci takie same prawa do urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego, jak w przypadku umowy o pracę. Warunkiem uzyskania prawa do zasiłku macierzyńskiego jest opłacanie dobrowolnej składki chorobowej – to nie to samo, co obowiązkowa składka zdrowotna!

Również urlop rodzicielski przysługuje Ci na takich zasadach, jak osobom zatrudnionym na etacie. Różni się jedynie nazewnictwem – w przypadku przedsiębiorców, nazywa się on zasiłkiem macierzyńskim. Reszta zasad pozostaje bez zmian.

Jaka będzie wysokość Twojego zasiłku? Zostanie ona obliczona na podstawie kwoty odpowiadającej Twoim średnim dochodom, jakie uzyskałaś przez okres ostatnich 12 miesięcy.

Jeżeli Twój partner prowadzi działalność gospodarczą

Ojcowie prowadzący działalność gospodarczą mają prawo do urlopu ojcowskiego, jeżeli płacą składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe.

Oznacza to, że do ukończenia przez dziecko 12 miesiąca życia, partner może wziąć 14 dni urlopu ojcowskiego. Otrzyma za niego 100% średniego wynagrodzenia za ostatnie 12 miesięcy.

Jeżeli zrezygnujesz z urlopu macierzyńskiego (a właściwie w Twoim przypadku – zasiłku macierzyńskiego), Twój partner prowadzący działalność gospodarczą ma prawo do przejęcia pozostałej części urlopu, czyli 6 tygodni w podstawowym wymiarze urlopu, za który będzie mu przysługiwał zasiłek macierzyński.

Co z urlopem rodzicielskim? Twój partner ma w tym przypadku dokładnie takie prawa, jak ojciec dziecka, który jest zatrudniony na etacie. Jedynym warunkiem nabycia tych praw jest opłacanie składek na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe. 

Rezygnacja z pobierania zasiłku macierzyńskiego

Po co najmniej 14 tygodniach od porodu masz prawo zrezygnować z pobierania zasiłku macierzyńskiego, pod warunkiem, że Twój partner (który jest ubezpieczony) wykorzysta pozostałą jego część, czyli w tej sytuacji 6 tygodni.

Zawieszenie działalności gospodarczej

Jeżeli prowadzisz działalność gospodarczą przez co najmniej 6 miesięcy i nie zatrudniasz pracowników, to zgodnie z art. 14a Ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej możesz zawiesić wykonywanie działalności gospodarczej na okres do 3 lat w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Okres ten jednak nie może trwać dłużej niż do ukończenia przez Twoje dziecko szóstego roku życia. W przypadku dziecka, które z powodu stanu zdrowia potwierdzonego orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności wymaga osobistej opieki, możesz zawiesić działalność na 6 lat, aby sprawować opiekę nad dzieckiem, jednak nie dłużej niż do ukończenia przez nie 18. roku życia. W tym czasie budżet państwa finansuje składki na ubezpieczenie społeczne.

Jeżeli jesteś zatrudniona na umowę na zastępstwo

Zgodnie z przepisami prawa pracy, umowa na zastępstwo trwa dopóki istnieje potrzeba zastępowania danej osoby. Jeżeli zajdziesz w ciążę będąc zatrudniona na podstawie tego rodzaju umowy, nie wpływa to na przedłużenie umowy do dnia porodu. Poniżej rozwiewamy wszystkie Twoje wątpliwości:

• Jeżeli urodzisz dziecko w czasie obowiązywania umowy na zastępstwo, wówczas przysługuje Ci zasiłek macierzyński.
• Jeżeli umowa na zastępstwo zostanie rozwiązana, wówczas nie możesz wziąć urlopu macierzyńskiego, a więc także pobierać zasiłku macierzyńskiego. Dzieje się tak, ponieważ w takiej sytuacji nie posiadasz już statusu pracownika. Jest jednak wyjątek od takiej sytuacji, jeżeli umowa z Tobą jest rozwiązana z powodu upadłości lub likwidacji pracodawcy, a Tobie jako matce nie zostało zapewnione inne zatrudnienie. Wówczas do momentu porodu przysługuje Ci zasiłek wypłacany przez ZUS, a po porodzie masz prawo do zasiłku macierzyńskiego.

 Jeżeli jesteś zatrudniona na umowę zlecenie

Wszystko zależy od tego, czy opłacasz dobrowolny zasiłek chorobowy. Jeśli tak, masz takie same prawa, jak osoba pracująca na etacie. Oznacza to, że należy Ci się zasiłek macierzyński, wypłacany przez czas trwania:

• urlopu macierzyńskiego,
• urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego (w przypadku dziecka adoptowanego),
• urlopu rodzicielskiego.

Zasiłek macierzyński naliczany na podstawie kwoty Twoich zarobków osiąganych przez ostatnie 12 miesięcy.

Urop macierzyński dla studentki

W tym przypadku wszystko zależy od tego, czy podczas studiów byłaś zatrudniona na podstawie umowy o pracę, umowy zlecenie lub też prowadziłaś własną działalność gospodarczą.

• Jeżeli w czasie, gdy zaszłaś w ciążę i urodziłaś dziecko, pracowałaś na podstawie umowy o pracę – przysługują Ci świadczenia przypisane do tego rodzaju umowy (szczegóły znajdziesz w sekcji Jeżeli jesteś zatrudniona na podstawie umowy o pracę).
• Jeżeli w tym czasie pracowałaś na podstawie umowy zlecenie i opłacałaś dobrowolną składkę chorobową, jesteś uprawniona do świadczeń przypisanych temu rodzajowi umowy (szczegóły w sekcji Jeżeli jesteś zatrudniona na umowę-zlecenie).
• Jeżeli w tym czasie prowadziłaś własną działalność gospodarczą, przejdź do sekcji Jeżeli prowadzisz własną firmę).
• Jeżeli żadna z tych sytuacji nie odnosi się do Ciebie, niestety, nie przysługuje Ci urlop macierzyński, rodzicielski i wychowawczy ani zasiłek macierzyński. Z czego w takim razie możesz skorzystać?
• Bezpłatnej opieki medycznej dla siebie i dziecka.
• Rocznego urlopu dziekańskiego, podczas którego możesz albo całkowicie zawiesić studiowanie, bądź też realizować wybrane zajęcia (pod warunkiem, że formalnie zaliczyłaś pierwszy rok studiów). Podczas urlopu dziekańskiego nadal możesz korzystać z legitymacji studenckiej, a więc przysługują Ci zniżki, m.in. na komunikację miejską. Uwaga: w związku z urlopem dziekańskim wszelka pomoc materialna od uczelni, z której korzystasz (a więc np. stypendium socjalne), zostaje zawieszona.
• Pełnego ubezpieczenia i dostępu do świadczeń refundowanych przez NFZ – jeżeli nie ukończyłaś 26. roku życia. Po ukończeniu 26. roku życia również masz możliwość skorzystania z ubezpieczenia i świadczeń, jednak w tym celu musisz złożyć wniosek o zgłoszenie ubezpieczenia zdrowotnego przez Twoją uczelnię.
• Od 1 stycznia 2016 r. – z tzw. Nowego Becikowego (szczegóły w sekcji Wszystko, co powinnaś wiedzieć o nowym becikowym).

Pamiętaj, aby jak najszybciej poinformować uczelnię o swoim stanie i poprosić o pomoc związaną z indywidualnym tokiem nauki. Wszystkie wnioski i podania złóż na ręce dziekana i rektora.

Jeżeli nie pracujesz – zasiłek macierzyński dla bezrobotnej

Aby móc korzystać z ubezpieczenia zdrowotnego, zarejestruj się w urzędzie pracy jako osoba bezrobotna. Dzięki ubezpieczeniu kwestie takie, jak prowadzenie ciąży, poród czy opieka lekarska nad nowo narodzonym dzieckiem nie będą spędzać Ci snu z powiek.

Co z zasiłkiem macierzyńskim? Wszystko zależy od Twojej sytuacji związanej z odbywaniem stażu, szkoleń, uczestnictwem w programach aktywizacji zawodowej, oraz od tego, czy nabyłaś prawa do zasiłku dla bezrobotnych. Poniżej przedstawiamy 3 przykładowe sytuacje i tłumaczymy, co przysługuje Ci w każdej z nich:

• Jeśli pobierasz stypendium z urzędu pracy w związku z odbywaniem stażu i urodziłaś dziecko w jego trakcie,Twoje prawo do otrzymywania stypendium jest wydłużone do czasu, do kiedy obowiązywałby zgodnie z prawem zasiłek macierzyński. Pobierając stypendium nie jesteś objęta ubezpieczeniem chorobowym, a więc nie możesz pobierać zasiłku macierzyńskiego z tytułu urodzenia dziecka, a także skorzystać z urlopu wychowawczego.
• Jeżeli nie uczestniczysz w żadnym programie aktywizacji zawodowej (takim jak staż, szkolenie zawodowe itp.), na podstawie którego opłacana jest składka chorobowa, a także nie uzyskałaś prawa do zasiłku dla bezrobotnych, wówczas niestety nie przysługuje Ci zasiłek macierzyński. Możesz jednak skorzystać z bezpłatnej opieki zdrowotnej.
• Jeśli uzyskałaś prawo do zasiłku dla bezrobotnychi urodziłaś dziecko w trakcie trwania tego zasiłku bądź też do 1 miesiąca po jego zakończeniu, wówczas okres zasiłkowy jest wydłużony do czasu, jaki równa się okresowi pobierania zasiłku macierzyńskiego.

Uwaga: od 1 stycznia 2016 r. możesz skorzystać także ze świadczenia rodzicielskiego tzw. „kosiniakowego”(szczegóły w sekcji „Wszystko, co powinnaś wiedzieć o świadczeniu rodzicielskim”).

Wszystko, co powinnaś wiedzieć o świadczeniu rodzicielskim (tzw. „kosiniakowe”)

Świadczenie skierowane jest do studentów, rolników, osób pracujących na tzw. umowach cywilno-prawnych (umowy o dzieło, umowy-zlecenie), a także do osób bezrobotnych. Obejmuje więc te osoby, które do tej pory ze względu na formę zatrudnienia nie mogły skorzystać z urlopów macierzyńskich i rodzicielskich.

Nowe świadczenie rodzicielskie obejmuje kwotę w wysokości 1,000 zł miesięcznie, wypłacaną przez 52 tygodnie  w przypadku urodzenia jednego dziecka, a w przypadku urodzenia dwójki lub większej ilości dzieci przy jednym porodzie może zostać proporcjonalnie wydłużone do maksymalnie 71 tygodni. Świadczenie przysługuje również osobom, które adoptowały dziecko lub dzieci na okres odpowiednio od 52 do 71 tygodni (w zależności od liczby dzieci), ale jedynie do osiągnięcia przez nie 7 lat, lub 10 lat w przypadku odłożenia obowiązku szkolnego.

Aby skorzystać ze świadczenia rodzic lub opiekun prawny musi się zgłosić do ZUS w terminie do 3 miesięcy po porodzie. Ze świadczenia może korzystać matka LUB ojciec dziecka, nigdy oboje na raz.

W przypadku świadczenia rodzicielskiego nie jest ważny status ubezpieczeniowy rodziców ani wysokość dochodów. Nowego świadczenia nie dostaną jednak osoby uprawnione do zasiłku macierzyńskiego W przypadku rodziców nie żyjących razem, świadczenie należy się rodzicowi, z którym mieszka dziecko.

Ile wynosi becikowe i jak je otrzymać?

Po porodzie można również uzyskać jednorazową zapomogę z tytułu urodzenia dziecka. Wynosi ona 1000 zł na każde urodzone żywe dziecko i zależy tylko i wyłącznie od dochodów rodziny. Aktualnie o becikowe mogą się ubiegać rodzice, w których rodzinie dochód na jednego członka rodziny nie przekracza 1922 zł. Do kalkulacji bierze się dochody z odpowiedniego okresu zasiłkowego z poprzedniego roku. Wniosek o wypłatę należy złożyć w terminie do 12 miesięcy od urodzenia się dziecka.

Dodatkowym warunkiem uzyskania becikowego jest pozostawanie przez matkę pod opieką medyczną od co najmniej 10 tygodnia ciąży!

Tagi: praca, umowa zlecenie, urlop macierzyński, urlop macierzyński dla osób prowadzących działalność gospodarczą, urlop macierzyński na etacie, urlop ojcowski